اقدامات بين المللي در خصوصي شبيه سازي

در اين زمينه، سازمان ملل متحد به طور مشخص كميته حقوقي مجمع عمومي اين سازمان كه به تازگي فعاليت هايي را در زمينه تهيه و تدوين يك كنوانسيون بين المللي براي مقابله با شبيه سازي مولد انسان به انجام رسانده و در صدد است اين كنوانسيون را تدوين و مقررات آن را براي تصويب و اجرا به دولتها ارائه نمايد. در اينجا فعاليت هاي كميته ششم (كميته حقوقي) مجمع عمومي سازمان ملل متحد را در اين زمينه مورد توجه قرار مي دهيم: از جمله فعاليت هاي كميته ششم در اجلاس پنجاه و ششم مجمع عمومي سازمان ملل متحد، برررسي طرح پيشنهادي ارائه شده به منظور تدوين يك كنوانسيون در خصوص ممنوعيت شبيه سازي مولد انسان بود. عنوان مزبور (به عنوان برنامه كار 174) به پيشنهاد فرانسه و آلمان در برنامه اين اجلاس گنجانده شد و كميته ششم نيز آن را در نشست بيست و هفت خود (در 19 نوامبر 2001) مورد بررسي قرار داد. در اين زمينه، كميته ششم پيش نويس قطعنامه اي با عنوان «كنوانسيون بين المللي مقابله با شبيه سازي مولد انسان» را كه از سوي نماينده فرانسه به نمايندگي از برخي كشورها ارائه شده بود، بدو ن رأي گيري تصويب نمود و آن را به مجمع عمومي ارائه كرد. مجمع عمومي نيز با بررسي گزارش كميته ششم در اين زمينه، قطعنامه شماره 26- 599/56/A نوامبر 2001 را به تصويب رساند. مجمع عمومي در اين قطعنامه، با يادآوري بيانيه جهاني ژنوم انساني و حقوق بشر ( مصوب 1977 كنفرانس عمومي يونسكو) و ماده 11 آن مبني بر ممنوعيت انجام فعاليت هاي مغاير با كرامت انساني از جمله شبيه سازي مولد انسان ، ضرورت همكاري دولتها و سازمان هاي بين المللي در همكاري با يكديگر در اين زمينه را مورد توجه قرارداده و با عنايت به قطعنامه 71/2001 كميسيون حقوق بشر ( 25 آوريل 2001) با عنوان «حقوق بشر و زيست اخلاقي» رشد سريع علوم حياتي و جنبه هاي شگرف آن در بهبود سلامت انسان ها را خاطر نشان ساخته و در ادامه ، نگراني خود را از انجام فعاليت هايي كه خطرات بالقوه اي براي كرامت انسان ها دارد و از آن جمله تحقيقاتي كه با هدف شبيه سازي انسان و در نتيجه نقض كرامت انساني صورت مي گيرد، اقرار داشته است. مجمع عمومي در ادامه تصميم مي گيرد از ارتكاب چنين اعمالي جلوگيري كند و در اين راستا تصميماتي را نيز اتخاذ مي نمايد. از جمله تصميم خود را براي تأسيس كميته اي ويژه مركب ازمتخصصان و حقوقدانان براي بررسي ابعاد مختلف مسأله اعلام مي كند. از سوي ديگر، به دليل آن كه اطلاعات اندكي در خصوص اين موضوع وجود داشت، در اجلاس كميته ششم (2001) بحث عمومي درباره آن صورت نگرفت و هنگام تدوين قطعنامه در قالب مشورت هاي غير رسمي نيز نظر مخالفي با پيشنهاد مذكور ارائه نشد. با وجود اين، بحثهاي اوليه حكايت ازآن داشت كه در اينباره 2 نظر وجود دارد. برابر نظر اول، كه در برگيرنده بانيان پيشنهاد و دولتهاي همفكر آنان مي باشد، كار شبيه سازي در آزمايشگاه نبايد ممنوع شود؛ ولي توليد انسانهاي آزمايشگاهي بايد ممنوع گردد.

نظر دوم از سوي واتيكان و تعداد معدودي از كشورهاي كاتوليك مذهب بيان شد. اين دسته از دولتها خواستار ممنوعيت هر گونه شبيه سازي، كه منجر به توليد حيات انساني شود، هستند. طبق اين نظر، شبيه سازي حتي به منظور استفاده هاي پزشكي بايد ممنوع شود. در نهايت به دليل محدوديت اطلاعات در خصوص اين موضوع توافق شد، عنوان موضوع به همين صورتي كه از سوي بانيان آنها پيشنهاد شده باقي بماند. از اين رو، مجمع عمومي طي قطعنامه 93/56 (12 دسامبر 2002) تصميم گرفت كميته ويژه اي را به منظور بررسي جزئيات طرح مربوط به كنوانسيون مقابله با شبيه سازي مولد انسان تأسيس كند. همچنين مقرر شد، اين كميته از 25 فوريه تا اول مارس در نيويورك تشكيل جلسه دهد تا جزئيات مربوط را بررسي نمايد.كميته ويژه اجلاس كارشناسي را از 25 فوريه تا اول مارس 2002 تشكيل داد. طي اين اجلاس ، اسناد بين المللي موجود شناسايي گرديد و فهرستي از مسائلي كه بايد در كنوانسيون مورد توجه قرار گيرد، تهيه شد.

شبيه سازي در اسلام و فقه

 مسأله شبيه سازي انسان از پديده هاي نوظهور در عالم پزشكي است كه توجه آزمايشگاه هاي پيشرفته پزشكي را در كشورهاي توسعه يافته به خود معطوف داشته و در نگاه نخست نمي توان آن را مسأله اي دانست كه در شرايط حاضر به صورت كشورهاي در حال توسعه و از جمله ايران ارتباط پيدا كند. با وجود اين ، ارتباط كلي علوم و معارف تجربي بشري-هم از حيث موضوع و هم از جهت دامنه و گستره آن - مسأله شبيه سازي را يك پديده جديد پزشكي معرفي مي نمايد كه بر گستره جغرافيايي و دامنه علمي اين رشته در تمامي كشورها سايه خواهد افكند. اين در حالي است كه پديده شبيه سازي انسان مسأله اي است كه ضرورت دارد خواه ناخواه جهت گيري ديني آن روشن شود و نظرات فقهي و كارشناسانه ديني در خصوص آن استفسار گردد. چنان نظر فقهي لازم الرعايه اي از يك سو، تكليف متخصصان و محققان علوم پزشكي در كشور را مشخص نموده و از سوي ديگر ، نحوه رفتار جمهوري اسلامي ايران در فعاليت ها و همكاري هاي بين المللي و از جمله نحوه فعاليت و الحاق به طرح پيشنهادي تدوين كنوانسيون منع شبيه سازي مولد انسان و ساير اسناد بين المللي مربوط را روشن مي سازد. علاوه بر اين ، چنانچه بتوان جوانب علمي و فقهي مسأله شبيه سازي انسان را تبيين نمود، از آن رو كه ابعاد فقهي آ ن مي تواند در يك مجموعه گسترده تر و در همكاري با ساير كشورهاي اسلامي نيز به بحث و بررسي گذاشته شود، مي توان جوانب علمي و فقهي مسأله شبيه سازي انسان را تبيين نمود، و مي تون ابتكار ارائه طرحي پيشنهادي در خصوص تدوين يك كنوانسيون اسلامي - بين المللي ( به عنوان مثال در چارچوب سازمان كنفرانس اسلامي ) را نيز به دست گرفت. از اين رو ، در گام نخست لازم به نظر مي رسد كه ابعاد علمي و تخصصي مسأله ، توسط مراكز و مراجع علمي ذي ربط روشن گردد و در گام بعد، پس از تبيين دقيق و كارشناسانه، ماهيت علمي پديده و نظرات فقهي و لازم در اين زمينه اخذ شود. بسياري از مراجع اين كار را به لحاظ تبعات و عواقب بدي كه به دنبال دارد جايز نمي شمرند. اما اگر اين امر صحت داشته باشد هر كدام روح جداگانه دارند و از اين جهت مشكلي نيست. به چند سئوال بايد در خصوصي شبيه سازي در حوزه ديني جواب داد: اولاً، آيا قرآن بيان روشني در زمينه شبيه سازي دارد يا نه؟ ثانياً، دانشمندان اسلامي در اين رابطه چه نظري دارند؟ ثالثاً، ارتباط اين عمل با روح انسان چگونه است؟

 1- از نظر لوازم ذاتي و عرضي: با توجه به اينكه لازمه كاشتن در درون رحم نظر و لمس است كه در صورت عدم استفاده از طرق شرعي نامشروع خواهد بود. مگر اينكه اين كار توسط شوهر انجام شود كه فرض نادري است.

2-  اصل اولي: چون مسأله مستحدثه است و آيه، روايت، اجماع و دليل عقلي بر عدم مشروعيت آن نداريم، پس اصالتة الاباحه جاري مي كنيم.

3- پيامدها: براي سنجش پيامدها بايد تبعات آن را در سه بعد اخلاقي، حقوقي و اجتماعي بررسي نمائيم.

الف) از نظر اخلاقي: در صورت رواج اين مسأله در جوامع بشري، نكاح و ازدواج كه نياز طبيعي است به تدريج برچيده مي شود و نظام خانواده از بين مي رود. و مسائل ناهنجاري نظير، باردار شدن زنان بي شوهر، باردار شدن زني از وجود خودش و... به وجود مي آيدكه اخلاق جهاني آن را نمي پذيرد زيرا وقتي خبر شبيه سازي منتشر شد واكنش‎هاي فراواني از طرف دانشمندان و مذهبيون به وجود آمد.

ب) از نظر حقوقي: به دليل اينكه به فاميل خاص منتسب نيست و فردي فاقد نسب است اين مسأله مشكلات عديده حقوقي را به وجود مي آورد چون حتي مادر او نيز مادر جانشين است نه مادر واقعي.

ج) از نظر اجتماعي: اين عمل اركان جامعه را به هم مي ريزد و به دليل يك دست و شبيه بودن افراد، تنوع نژادي از بين مي‎رود و اين با روح آيه «وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا ناسازگار است.

نقد آراء: 

1- رد يك ادّعا: شبيه سازان مي گويند با اين عمل مي توان نسل نوابغ را ادامه داد. در پاسخ بايد گفت: چه كسي تضمين  مي كند كه شبيه يك نابغه از هر لحاظ مشابه آن خواهد بود زيرا نبوغ تماماً ذاتي و جبلّي نيست، بلكه براي پرورش استعدادها محيط مناسب نظير جامعه، خانواده و نيز نحوه تربيت نقش اساسي خواهد داشت. مطلب ديگر اينكه ماهيت انسان بسيار پيچيده است. و براي دستيابي به تعالي ناگزير از گذراندن صحيح مراحل تربيتي است والا تمام زحمات بر باد خواهد رفت و چه بسا يك انسان بالقوه دانشمند و سودمند به يك انسان بي فايده و زيان آور تبديل شود.

2- رد ادعاي دوم: شبيه از نظر روحي و رواني مانند اصل است. اولاً اين ادعا بعيد به نظر مي رسد. با يك نگاه به افراد بشر درمي يابيم كه هر كدام از انسانها به دليل تأثيرگذاري محيط و اجتماع از همديگر متفاوتند. اين مسأله حتي در دوقلوهاي مشابه كه در دو محيط متفاوت رشد كرده اند نيز وجود دارد.

3- ميان يك احتمال: با رواج شبيه سازي امكان بازسازي جانيان بزرگ نيز وجود دارد پس بهتر است انسان تابع نظام آفرينش باشد.

 علما نيز دلائل زير را بيان كرده اند كه مورد بررسي قرار مي گيرد.

دليل اول: اصالة الحرمه: بدن ما ملك خداست و اجازه تصرف در آن و شبيه سازي را نداريم. اين سخن، منطق پيروان اصالة الخطري يا اصالت حرمت اشياء است، در حاليكه اصل در اشياء اباحه است. اگر منظور از ملك خدا بودن مالكيت تكوينيه است، در مقابل از سوي خداوند بر اساس آيات و روايات اجازه تصرف داده شده كه اين دو با هم منافات ندارد.

دليل دوم: آيه «فليغيرن خلق ا... » در اين آيه شيطان با وسوسه انسان قصد تغيير خلق خدا را دارد و ما نبايد با شبيه سازي خلق خدا را تغيير دهيم.

اين سخن به دو دليل بي اساس است: 1- در اين صورت بايد از انجام بسياري از كارهاي مباح نظير جراحي ها و جداسازي دوقلوها و... جلوگيري شود. 2- خلق الله در آيه اشاره به فطرت است شيطان مي گويد من اينها را وسوسه مي كنم تا فطرت الله را تبديل به كفر كنند.